Αρχαιότητα ως το Βυζάντιο
Τα δείγματα ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή του Αλμυρού, τα οποία σήμερα έχουν εντοπιστεί, δεν είναι ακόμη σε θέση να μας δώσουν χρονολογίες πολύ βαθιές μέσα στην ιστορία του ανθρώπου. Σημαντικά ευρήματα έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολογικές έρευνες. Έντονη είναι παρουσία του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχή, από τη Νεολιθική ακόμη εποχή.
Η ευρύτερη περιοχή του Αλμυρού στην αρχαιότητα ονομαζόταν Αχαΐα Φθιώτις. Σχεδόν όλος ο κάμπος Αλμυρού – Σούρπης αποτελούσε το λεγόμενο Αθαμάντιο πεδίο, που πήρε τα’ όνομά του από τον βασιλιά Αθάμαντα. Ολόκληρη η περιοχή έχει πλούσια μυθολογία (βασιλιάς Αθάμας, Φρίξος και Έλλη, Αχιλλέας και Μυρμιδόνες, Πρωτεσίλαος) και πλούσιο ιστορικό παρελθόν (Άλος, Φυλάκη) από τους Νεολιθικούς χρόνους ως σήμερα.
Η αρχή της ιστορίας του Αλμυρού πρέπει να αναζητηθεί στην αρχαία Άλο, κοντά στη σημερινή Κεφάλωση (περίπου 10 χλμ. από τον Αλμυρό). Η πόλη Άλος ήταν σημαντική στην αρχαιότητα και πολυάνθρωπη. Ιδρυτής της ήταν ο Βοιωτός βασιλιάς Αθάμας, ο οποίος διώχτηκε από τους Βοιωτούς και ήρθε στην περιοχή της Αχαΐας Φθιώτιδος, όπου ίδρυσε την πόλη. Ο Αθάμας είναι ο πατέρας του Φρίξου και της Έλλης. Μητέρα τους ήταν η Νεφέλη. Τα δυο αδέρφια τα φυγάδευσε η μητέρα τους μ’ ένα χρυσόμαλλο κριάρι για να τα γλυτώσει από τη θυσία τους, που είχε διατάξει ο πατέρας τους. Καθώς πετούσαν πάνω από τον Βόσπορο η Έλλη έπεσε κι από τότε η περιοχή αυτή ονομάζεται Ελλήσποντος. Ο Φρίξος ταξίδεψε ως τη μακρινή Κολχίδα, όπου το κριάρι θυσιάστηκε στους θεούς αλλά το δέρμα του το κράτησαν ως φυλαχτό. Αυτό είναι το ξακουστό χρυσόμαλλο δέρας για το οποίο ταξίδεψαν οι Αργοναύτες ως την Κολχίδα.
Η αρχαία Άλος ήταν γνωστή στην αρχαιότητα για το λιμάνι της και το ρόλο που έπαιξε στους Περσικούς πολέμους, αλλά και στον Τρωικό πόλεμο. Ήταν πρωτεύουσα του κράτους των Μυρμιδόνων και του Ομηρικού ήρωα Αχιλλέα, ο οποίος ξεκίνησε την εκστρατεία του για την Τροία από τις Νηές, παράλιο οικισμό της Σούρπης. Ο Αχιλλέας ήταν γιος του Πηλέα και της Θέτιδος, περίφημος για την ευγένεια, την ευσέβεια και την ανδρεία του. Είναι ο βασικός ήρωας της Ομηρικής Ιλιάδας, υπόδειγμα πολεμιστή και περήφανου ανθρώπου.
Σύμφωνα με κάποια εκδοχή οι κάτοικοι της Άλου, όταν δέχτηκαν πολλές επιθέσεις απ’ τη θάλασσα, οπότε αναγκάστηκαν για να σωθούν να εγκαταλείψουν τον οικισμό και να κτίσουν άλλον ασφαλέστερο στην περιοχή βορειοδυτικά της Βρύναινας. Τα ερείπια αυτού του οικισμού της ελληνιστικής εποχής είναι καταγεγραμμένα στην αρχαιολογική υπηρεσία και βρίσκονται σε απόσταση 3 χμ. από το χωριό, πάνω σε μία προεξοχή βράχου, απ’ όπου προστατευόταν και απ’ τις τρεις πλευρές με γκρεμό. Πολύ πιθανόν ο οικισμός να έφερε το όνομα Δίον ή Ορχομενός. Σώζονται μερικά τμήματα των τειχών του με μεγάλους πέτρινους ογκόλιθους. Οι ντόπιοι κάτοικοι ονομάζουν τα ερείπια αυτά «Κάστρο».
Κοντά στο «Κάστρο» της Βρύναινας είναι ένας άλλος αρχαίος οικισμός, ο οποίος βρίσκεται δυτικά και σε απόσταση 6 χμ. στις πλαγιές του κορυφής του «Πήλιουρα». Σε πολύ καλή οχυρωματική θέση, προσβάσιμος μόνο απ’ τη μία πλευρά αλλά δεν αναφέρεται πουθενά και δεν είναι καταγεγραμμένος επίσημα.
Ο Θεσσαλός βασιλιάς Πρωτεσίλαος ήταν από τους σπουδαιότερους βασιλιάδες στην περιοχή του Αλμυρού. Συγκεκριμένα ήταν βασιλιάς μιας ευρύτερης περιοχής, αφού διοικούσε τις αρχαίες πόλεις Φυλάκη, Ίτων, Αντρών και Πτελεό. Με σαράντα πλοία πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Δεν πρόλαβε ωστόσο να μετάσχει στις μάχες, γιατί σκοτώθηκε μόλις αποβιβάστηκε από το πλοίο του στην Τροία (γνωρίζοντας εκ των προτέρων και ακολουθώντας το χρησμό της Πυθίας, ο οποίος ανέφερε ότι ο πρώτος Έλληνας που θα πατήσει στο έδαφος της Τροίας θα σκοτωθεί).
Δύο από αυτές τις σημαντικές αρχαίες πόλεις ανήκουν στον Δήμο Αλμυρού. Στα σύνορα του Δήμου μας με το Δήμο Φαρσάλων βρίσκεται το χωριό της Φυλάκης. Η αρχαία Φυλάκη έχει ιδρυτή τον βασιλιά Φύλακο, τον οποίο διαδέχτηκε στον θρόνο ο γιος του Ίφικλος, πατέρας του ήρωα του Τρωικού πολέμου Πρωτεσίλαου. Οι πρώτοι οικισμοί στην Φυλάκη χρονολογούνται ήδη από τη νεολιθική εποχή, περίπου το 5.000 π.Χ. Ο προϊστορικός οικισμός συνεχίζει να κατοικείται και στην Εποχή του Χαλκού αλλά και στα νεότερα ιστορικά χρόνια.
Ο Πτελεός, η άλλη πόλη που βασίλευε ο Πρωτεσίλαος, συγκαταλέγεται στις λίγες πόλεις που διατηρούν το ίδιο όνομα από την ομηρική εποχή έως σήμερα. Ο Όμηρος όμως, ο οποίος αναφέρει το Φτελιό, ως γένους Θηλυκού (η Πτελεός), δεν το μνημονεύει ως τόπο με φτελιές. Το όνομα του χωριού δεν οφείλεται, όπως πιστεύουν κάποιοι, στο ότι φύτρωναν πολλές φτελιές στην περιοχή, αλλά ίσως στο ότι η φτελιά θεωρούνταν ιερό δέντρο, αφού σύμφωνα με την ιστορία τον τάφο του Πρωτεσίλαου τον ίσκιωναν φτελιές. Η σημαντική ιστορία του Πτελεού ξεκινά από τα προομηρικά χρόνια αφού είχε δημιουργήσει ομώνυμη αποικία στην Πελοπόννησο, ενώ και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (421 π. Χ.) υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά λιμάνια.
Μακριά από τις παραθαλάσσιες περιοχές και τον κάμπο, στην καρδιά της Όθρεως βρίσκεται η Ανάβρα, όπου κι εκεί έχουν βρεθεί λείψανα από ακροπόλεις, που μαρτυρούν ότι υπήρχαν οικισμοί από την αρχαία εποχή. Αρχικά το κάστρο «Μόργιας», που ήταν ελληνιστική ακρόπολη από την οποία σώζονται ισχυρά τείχη σε μεγάλο ύψος και έκταση. Κοντά στην ακρόπολη εκτείνονται σε μεγάλη έκταση ερείπια αρχαίων κτιρίων. Στα ανατολικά του κάστρου υπάρχει αρχαίο νεκροταφείο. Ανατολικά του κάστρου «Μόργιας» βρίσκεται το κάστρο «Κουμαρρόραχης» με μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους. Βόρεια του οικισμού και
ανατολικά της «Κουμαρρόραχης», στην κορυφή ενός βραχώδους λόφου σώζονται αρχαία ερείπια. Ανατολικά του «Κομμένου Βράχου» και βόρεια του οικισμού της Ανάβρας, σε μικρή απόσταση από τον επαρχιακό δρόμο Ανάβρας – Αλμυρού, βρίσκεται το Κάστρο «Γριντιάς». Στην περιοχή υπάρχει μικρό κάστρο με διάμετρο 200μ. και τείχος. Μέσα στον περίβολο διακρίνονται θεμέλια κτιρίων ελληνιστικής εποχής, όπως προκύπτει από κεραμικά ευρήματα που συλλέχθησαν.
Όμως, μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι δεν έχουν βρεθεί μόνο στην Ανάβρα αλλά και στην περιοχή του Πτελεού. Στη θέση Γρίτσα, στους πρόποδες της Ακρόπολης του ομηρικού Πτελεού βρέθηκαν τα ερείπια ενός μεσοελλαδικού οικισμού. Τέσσερις μυκηναϊκοί τάφοι βρίσκονται στους πρόποδες του λόφου κι ένας στους Αγίους Θεοδώρους. Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η θέση άρχισε να κατοικείται κατά το τέλος της νεολιθικής περιόδου και εγκαταλείφθηκε οριστικά κατά τα τέλη της μεσοελλαδικής εποχής.
Σίγουρα στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Αλμυρού υπάρχουν κι άλλα ερείπια αρχαίων οικισμών, τειχών, ακροπόλεων και νεκροταφείων που δεν έχουν ακόμη μελετηθεί κι εξερευνηθεί όσο χρειάζεται.